1η έκδοση: Μάρτιος 2010
Μια μνημειακή ψυχογραφία / τοιχογραφία
με επίκεντρο τη σεξουαλικότητα και την παρόρμηση προς τον θάνατο.
Συχνά αναρωτήθηκα από πού κατορθώσατε να αντλήσετε αυτή ή εκείνη τη γνώση,
που εγώ κατέκτησα ύστερα από πολύμοχθη έρευνα.
Τελικά έφτασα στο σημείο να ζηλεύω κάποιον που θαυμάζω πολύ ως συγγραφέα.
Βιένη, 8 Μαΐου 1906
Από επιστολή του Ζίγκμουντ Φρόιντ προς τον Άρτουρ Σνίτσλερ
I. Fin de siècle και το κίνημα του μοντερνισμού στη Βιένη
Βιένη 1900. Για κάποιους το «γύρισμα» ή «τέλος του αιώνα» (Jahrhundertwende ή Fin de siècle) σηματοδοτούσε το ξημέρωμα μιας νέας εποχής, απαλλαγμένης από την υποκρισία και την σαθρή ηθική του παρελθόντος, ενώ για άλλους σήμαινε τη δύση της μεγάλης αυτοκρατορίας του Δούναβη, το τέλος των αξιών της μοναρχίας. To κίνημα του μοντερνισμού στη Βιένη ήρθε να αποτυπώσει στη λογοτεχνία την κρίση της εποχής: μια κρίση ταυτότητας, συνείδησης και γλώσσας. «[...] Μοντέρνο είναι το ψυχολογικό άκουσμα του χορταριού που μεγαλώνει και το πλατσούρισμα στον θαυμαστό κόσμο της καθαρής φαντασίας. [...] Μοντέρνο είναι η διαμέλιση μιας διάθεσης, ενός αναστεναγμού, ενός ενδοιασμού· και μοντέρνο είναι η ενστικτώδης, σχεδόν υπνοβατική αφοσίωση σε κάθε αποκάλυψη του ωραίου, σε μια συγχορδία χρωμάτων, μια σπινθηροβόλα μεταφορά, μια θαυμάσια αλληγορία» θα γράψει ο Αυστριακός συγγραφέας Ούγκο φον Χόφμανσταλ. Ο Άρτουρ Σνίτσλερ έγινε ο απόλυτος εκφραστής αυτού του διχασμού, γι' αυτό και χαρακτηρίστηκε ως «o ποιητής ενός καταποντισμένου κόσμου, δηλ. της αυστριακής αυτοκρατορίας πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο». Ο λόγος του Σνίτσλερ ανατέμνει τη βιενέζικη κοινωνία με εργαλεία την ανίχνευση της σεξουαλικότητας και την τεχνική της συνειδησιακής ροής.
_____________________________________
Το 1900 εκδόθηκε η νουβέλα του Σνίτσλερ Ο ανθυπολοχαγός Γκουστλ που σηματοδότησε την εισαγωγή της συνειδησιακής ροής στη γερμανόφωνη λογοτεχνία. Τον ίδιο χρόνο δημοσιεύθηκε Η ερμηνεία των ονείρων του Σίγκμουντ Φρόιντ. Πολύ αργότερα, στις 14 Μαΐου 1922, ο Φρόιντ σε μια επιστολή του προς τον Σνίτσλερ έγραψε: «Σας απέφευγα επειδή φοβούμαι τους σωσίες... η αιτιοκρατία σας όπως και η σκέψη σας, το γεγονός ότι έχετε συλλάβει τις αλήθειες του ασυνείδητου, τις ορμές της ανθρώπινης φύσης, η χαλάρωση των πολιτισμικών συμβάσεων ασφάλειας, η σύλληψη των ιδεών σας στο σημείο της πόλωσης ζωής και θανάτου, όλα τούτα με έκαναν να αισθανθώ μεγάλη οικειότητα». Αν και στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα γινόταν συχνά λόγος περί νευρώσεων, υστερίας και νευρασθένειας, ο Φρόιντ ήταν ο πρώτος που θεμελίωσε μια επιστημονική ορολογία για τις ψυχικές διαθέσεις και αποτύπωσε τους μηχανισμούς του υποσυνείδητου.
Οι εκπρόσωποι του κινήματος του μοντερνισμού επηρεασμένοι τόσο από την ψυχανάλυση όσο και από τη φιλοσοφία του Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900) δεν έβρισκαν κανένα ενδιαφέρον στον εξωτερικό κόσμο που γοήτευε τους Νατουραλιστές. Το μόνο που ήθελαν ήταν να στρέψουν επιτέλους το βλέμμα προς τα μέσα. Ο Ρόμπερτ Μούζιλ (1880-1942) θα πει χαρακτηριστικά για τον πλουραλισμό των ιδεών και τάσεων που επικρατούσε την περίοδο εκείνη μεταξύ 1890-1910: «Αγαπήθηκε ο υπεράνθρωπος, αγαπήθηκε και ο υπάνθρωπος… λατρεύτηκε η υγεία και ο ήλιος, αλλά και η τρυφερότητα των φυματικών κοριτσιών... οι άνθρωποι ήταν θεοσεβείς και σκεπτικιστές, νατουραλιστές και λεπτολόγοι, θαρραλέοι και νοσηροί».
Οι αντίπαλοι του Σνίτσλερ ωστόσο, από τους συντηρητικούς –και μετά το 1918, εμφανώς πια αντισημιτικούς– κύκλους της μεγαλοαστικής τάξης τον κατέκριναν με δριμύτητα ακόμη και ως πορνογράφο. Παρ’ όλα αυτά «το μεγαλοαστικό κοινό απολάμβανε μαζοχιστικά μέσα από τις κόσμιες φιγούρες του Σνίτσλερ την αποδόμηση του: ο κόσμος διαμαρτυρόταν, άφριζε – κι ωστόσο πήγαινε στις παραστάσεις με ενθουσιασμό!» Η απάντηση του Σνίτσλερ σε όλα αυτά ήταν: «Γράφω για τον έρωτα και τον θάνατο. Υπάρχουν μήπως άλλα θέματα;»
ΙΙ. H πλοκή της Απελευθέρωσης
Ο βαρόνος Γκέοργκ φον Βέργκεντιν, ταλαντούχος μουσικός και λάτρης της καλής ζωής, δημιουργεί ερωτική σχέση με τη δασκάλα μουσικής Άννα Ρόζνερ. Όταν ο Γκέοργκ μαθαίνει ότι η Άννα είναι έγκυος έρχεται αντιμέτωπος με ανάμεικτα συναισθήματα. Από τη μία πλευρά έχει υψηλή αίσθηση της ευθύνης του απέναντι στην Άννα και το παιδί, από την άλλη όμως αισθάνεται ότι δεν είναι πρόθυμος να θυσιάσει την ελευθερία του. Η συναισθηματική του αστάθεια είναι έκδηλη στην Άννα, η οποία αρχίζει να βιώνει με αμφιβολία τη σχέση τους. Ειδικά μετά τη δυσάρεστη έκβαση της εγκυμοσύνης της –το παιδί πεθαίνει στη γέννα–, εκείνη αρχίζει να απομακρύνεται. Ο Γκέοργκ θα φύγει για τη Γερμανία για να εργαστεί εκεί ως διευθυντής ορχήστρας και η Άννα αναβάλλει συνεχώς το ταξίδι της κοντά του, αφήνοντας τη σχέση τους να σβήσει μέσα στις σελίδες μιας σποραδικής και χλιαρής αλληλογραφίας.
Το μυθιστόρημα αυτό (1908) είναι το πρώτο του Άρτουρ Σνίτσλερ. Η κεντρική ιστορία, που ξετυλίγεται στην κοσμική Βιέννη των αρχών του 20ού αιώνα, έχει την πιθανή της έμπνευση στην ερωτική σχέση του συγγραφέα με την τραγουδίστρια Marie Reinhard. Την περίοδο εκείνη, πριν από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, στη Βιένη ανθεί η πιο πολυπληθής κοινότητα Εβραίων μεγαλοαστών και διανοούμενων, στα σαλόνια των οποίων συγκεντρώνονταν αριστοκράτες, μεγαλοαστοί, καλλιτέχνες και μουσικοί της εποχής. Εκκολαπτήρια ιδεών, πολιτικών ζυμώσεων και αντιπαραθέσεων γύρω από τον σοσιαλισμό, τον σιωνισμό, το εβραϊκό ζήτημα, αλλά και την ευθύνη ή το βάρος της εβραϊκής ταυτότητας για τα μέλη της, αποκαλύπτουν έναν βαθύτερο αντισημιτισμό στις ρίζες μιας κατ’ επίφαση πολιτισμένης κοινωνίας.
Η Απελευθέρωση μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά.
Στον
Οδηγό Ανάγνωσης μπορείτε να διαβάσετε ένα άρθρο για τα δεσπόζοντα θέματα στο μυθιστόρημα, τον πρόλογο της μεταφράστριας και τις πρώτες σελίδες του βιβλίου.