Πριν από ακριβώς πενήντα χρόνια, τον Ιανουάριο του 1968, εκδόθηκε ένα άγνωστο ως τότε έργο του Τζέιμς Τζόις (1882-1941), το Giacomo Joyce.
Θέμα του έργου, ο κρυφός έρωτας ενός καθηγητή αγγλικών, περσόνα του ίδιου του Τζόις, προς μια ή περισσότερες μαθήτριές του στην Τεργέστη, λίγο πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
To ολιγοσέλιδο αυτό αριστούργημα θεωρείται εδώ και μερικά χρόνια κείμενο-κλειδί για την κατανόηση του βίου και του έργου του Ιρλανδού. Ο λόγος είναι απλός. Η γραφή του συμπίπτει με την πλέον δημιουργική εποχή του Tζόις: όταν έχει προχωρήσει στη γραφή τού Δουβλινέζοι και βρίσκεται στη διαδικασία αναμόρφωσης του πρωτόλειου Στίβεν ο Ήρωας στη γνωστή μορφή τού Πορτρέτο του Καλλιτέχνη. Το απόγειο της επεξεργασίας του Giacomo συμπίπτει με τη συγγραφική ωριμότητα του συγγραφέα, όταν, δηλαδή, έχοντας ολοκληρώσει το Πορτρέτο, προχωρά στη συγγραφή του επικού Ulysses.
Το μεταιχμιακό αυτό έργο μέσα στις λίγες γριφώδεις, πλην πυκνές σε αισθητικό, κοινωνικό και ηθικό νόημα σελίδες του, επιτρέπει στον αμύητο στην τζοϊσική τέχνη όχι μόνο να απολαύσει αλλά και να μυηθεί με ευσύνοπτο τρόπο στη «γραμματική και το συντακτικό» του πιο επιδραστικού και απαιτητικού συγγραφέα στον 20ό αιώνα. Αυτό συμβαίνει επειδή το Giacomo χαρακτηρίζει η αισθαντική γοητεία των ποιημάτων της Μουσικής Δωματίου, η κοινωνική οξυδέρκεια των Δουβλινέζων, το υπαρξιακό δράμα του Πορτρέτου, η ηθική τόλμη των Εξορίστων, η ρηξικέλευθη λογοτεχνικότητα του Ulysses και η προκλητική αυθάδεια του FinnegansWake.
Ειδικά στον παρόντα τόμο αυτό γίνεται κατανοητό με τον καλύτερο τρόπο: όχι μόνο με τη νέα σύγχρονη μετάφραση του έργου αλλά και χάρη στην αναλυτική Εισαγωγή και τα διευκρινιστικά Ερμηνευτικά Σχόλια που ο Άρης Μαραγκόπουλος, οπλισμένος με εξαντλητική βιβλιογραφική σκευή, τεκμηριώνει και παρουσιάζει στον Έλληνα αναγνώστη.
Αποσπάσματα κριτικών για τις μελέτες του Τζόις από τον Ά. Μ.
Ο μυθιστοριογράφος Άρης Μαραγκόπουλος έχει τα μέγιστα συνεισφέρει στην κατανόηση του Τζοϊσικού έργου στην Ελλάδα.
Geert Lernout & Wim Van Mierlo, στον τόμο ThereceptionofJamesJoyceinEurope, εκδ. Continuum 2004, Λονδίνο, τ. I, κεφ. 28, σ. 455, 466, 467 και passim
…Πρέπει όμως να ομολογήσω ότι προσωπικά απόλαυσα τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας προσαρμόζει τη μέθοδο του πρωτοτύπου στη δική του γραφή. Αυτό πραγματικά αποτελεί ακόμα πιο εντυπωσιακό κατόρθωμα.
…Υποθέτω πως ελάχιστοι Έλληνες έχουν διαβάσει και έχουν κατανοήσει στο πρωτότυπο τον Οδυσσέα. Αναμφισβήτητα βρισκόμαστε μπροστά σε μια γενναία «μεσολαβητική» προσπάθεια, η οποία εμπλουτίζει την έτσι κι αλλιώς πενιχρή και διστακτική ελληνική βιβλιογραφία για τον Τζόις και μάλιστα για ένα από τα πιο δυσπρόσιτα έργα του.
Δημ. Δασκαλόπουλος, εφημ. Τα Νέα, 02.04.1995
…Αυτά τα σημάδια της έγνοιας, της μεταφραστικής αγωνίας, θα τα διακρίνει ο προσεκτικός αναγνώστης στα αποσπάσματα που περιλαμβάνονται στο Αγαπημένο Βρωμοδουβλίνο, το βιβλίο του Άρη Μαραγκόπουλου.
Άρης Μπερλής, εφημ. Καθημερινή, 8.07.1997
…Παρόμοια βιβλία είναι άχαρα και ανέραστα, εντούτοις εν προκειμένω έχουμε ένα βιβλίο που κάνει στράκες.Ο σχολιαστής δεν πάσχει από μανιοκατάθλιψη. Είναι κάτοχος της τζοϊσικής επιστήμης και δείχνει μεγάλη ευρηματικότητα στη μετάδοση των μυστικών.
…Δοκίμιο μεγάλου ερευνητικού και κριτικού μόχθου, το οποίο αναδεικνύει την πολλαπλότητα των δυνατών αναγνώσεων του Οδυσσέα χωρίς να χάνει από τα μάτια του τον ερμηνευτικό του άξονα, που είναι η αποκάλυψη του «μυητικού» χαρακτήρα του μυθιστορήματος, το βιβλίο έχει την αρετή να μην επιδεικνύει τον κόπο του. Κι αυτό χάρη στην αφηγηματική άνεση του Μαραγκόπουλου, η οποία το κάνει να διαβάζεται συγχρόνως και σαν πεζογράφημα, σαν το μυθιστόρημα της ανάγνωσης ενός μυθιστορήματος.
Νάσος Βαγενάς, εφημ. Αυγή, 14.02.02
Ένα εργαστήρι της γραφής του Joyce
[...] H νέα έκδοση του Giacomo Joyce σε μετάφραση του Άρη Μαραγκόπουλου από τις εκδόσεις Τόπος περιλαμβάνει βεβαίως καθρεφτικά το πρωτότυπο, ερμηνευτικά σχόλια και κυρίως μια εκτεταμένη εισαγωγή και ένα υστερόγραφο. Η προσέγγιση γίνεται τώρα όχι πια μόνο μέσα από μια ανεκπλήρωτη ερωτική ιστορία –και τούτο άλλωστε εντάσσεται στον προσωπικό μύθο του Joyce, σε έναν από τους προσωπικούς του μύθους τουλάχιστον, αυτόν της δυνατότητας δημιουργίας μιας ανοιχτής συντροφικής σχέσης– αλλά και όλων των ερευνών που έχουν γίνει από τότε, για να αποκατασταθεί το κείμενο αυτό στο ύψος και το βάθος της γραμματείας για τον Joyce. Πρόκειται για ένα κείμενο γραμμένο με τον τρόπο της συνειδησιακής ροής και βεβαίως με πλήθος διακειμενικές αναφορές ανιχνεύσιμες και γνωστές (Σέξπηρ, Δάντης, Ίψεν, να πούμε τις πιο ονομαστές) και άγνωστες (που δεν έχουμε ακόμα αποκρυπτογραφήσει), το οποίο συνομιλεί με το υπόλοιπο έργο του όπως μας μαθαίνει ο Μαραγκόπουλος. Ούτως ή άλλως ο Τζόυς εργάζεται προσηλωμένος σε μια διαρκή επεξεργασία, μια αναδιατύπωση του βίου του ώστε να εξαχθεί το ελιξήριο, η πεμπτουσία της αλήθειας, η αντανάκλαση του εσωτερικού κόσμου, ο καλύτερος ρυθμός: η ουσία της ουσίας, ώστε να καταφέρει να διαμορφωθεί η προσωπική του αλήθεια στο αμόνι της ψυχής του, όπως άλλωστε επιθυμούσε να διατυπωθεί στο έργο του η αληθινή ψυχή της πατρίδας του της Ιρλανδίας.
Μια δεύτερη ευκαιρία για τον αναγνώστη
Έτσι λοιπόν, ο έλληνας αναγνώστης έχει στα χέρια του μια δίγλωσση έκδοση για την μετάφραση την οποία ο δημιουργός της μπορεί να υποστηρίξει λέξη προς λέξη, μια μετάφραση όπου ζυγίζονται μια μια οι λέξεις όχι μόνο για την αυτονόητη μετάβαση στην κόψη του νοήματος, αλλά με ένα βάρος και ένα ένδυμα που αποκτούν μέσα από την περιπλάνηση στις έννοιες και τους συμβολισμούς σε όλες τις υπόλοιπες σελίδες του έργου του Ιρλανδού, με το βάρος και τη σημασία που έχουν πάρει από εντρύφηση στις εμμονές και τη λογιότητα του συγγραφέα αλλά και του μεταφραστή του που τον ακολουθεί κατά πόδας.
Εκτός λοιπόν από το πλήθος των ερμηνευτικών σχολίων, των σημειώσεων που συνοδεύουν την μετάφραση ακολουθείς τη μαγεία μιας περιπλάνησης σε αντανακλάσεις και βυθομετρήσεις των νοημάτων, μια μαθητεία όπου "περιέχεται" όλο το υπόλοιπο έργο του Joyce. Μια κοπιώδης δημιουργική αναγνωστική εμπειρία, μια αίσθηση - κάλεσμα στον Άλλο για να δει ότι υπάρχει οδός, και ότι κάποιος «στεφανηφόρος» την έχει βαδίσει, παραπέμποντας και εξακτινώνοντας με συνειρμούς και σημειώσεις σε όλο το υπόλοιπο έργο τους οδοδείκτες του. Το μικρό αυτό απόκρυφο κείμενο πράγματι είναι ένα κλειδί για το άλλο, το απέραντο, το ταραγμένο, πολύτροπο έργο του Ιρλανδού, είναι μια αφορμή για μια νέα μοναχική γοητευτική διαδρομή, κάλεσμα στον αναγνώστη που ανέβαλε, να αρχίσει πάλι από την αρχή.
Ερωτευμένος Τζόις στην Τεργέστη, γράφει ο Γιάννης Λειβαδάς
Η ανάδειξη της λογοτεχνικής και της αισθητικής ειδικότητας, του εύρους και της αξιοσύνης όσων έχουν εργαστεί σε επίπεδα λογοτεχνικής μελέτης ή, πολύ συγκεκριμένα, στο έργο κάποιων συγγραφέων ή ποιητών, μοιάζει, τις περισσότερες αν όχι όλες τις φορές, να προκαλεί περισσότερη αποστροφή παρά ικανοποίηση στους ευμαρείς κύκλους των ακατάπαυστων σχολιαστών της λογοτεχνίας.
Και στις όποιες απίθανες αντιρρήσεις μπορεί να εγερθούν επ’ αυτού, ως επιβεβαίωση στέκονται οι μεταφραστικές αναθέσεις, η κριτική εγκαιρότητα καθώς και η εγκυρότητα κάθε σχετικού σχολιασμού.
Η περίπτωση του Άρη Μαραγκόπουλου ως μελετητή, μεταφραστή και κριτικού του Τζέιμς Τζόις, είναι μία τέτοια περίπτωση. Καθετί που εκδίδεται για τον Τζόις και φέρει την υπογραφή του, είναι σημαντικό και σε επίπεδο συγκριτικής τοποθέτησης, πολύτιμο. Το Τζάκομο Τζόις επανεκδόθηκε στα ελληνικά, ξανά ως ορυκτό από τη σκαπάνη του Άρη Μαραγκόπουλου, μα είναι σαν να κυκλοφορεί για πρώτη φορά.
Θα τολμήσω να πω ότι τα εισαγωγικά και ερμηνευτικά κείμενα που συνοδεύουν το πρωτότυπο έργο, αποτελούν ένα έργο υποχρεωτικώς συνοδευτικό, μα την ίδια στιγμή θα ήταν άδικο να μην αναγνωρίσει κανείς πως, σε επίπεδο διάρρηξης και εισχώρησης στο έργο του Τζόις, αποτελούν από μόνα τους ένα δεύτερο έργο το οποίο δεν είναι σημαντικό μόνο ως συνοδεύον.
Κατά τρόπο πεισματικό επιλέγω να μην μακρηγορήσω σχετικά με αυτό το αγαπημένο και εξαίρετο βιβλίο. Θαρρώ ότι πολλές παράγραφοι θα ξεπηδήσουν από τα πληκτρολόγια αρκετών βιβλιοκριτικών που θα νιώσουν, έστω, την υποχρέωση να αναδείξουν ένα σύνολο κειμένων τα οποία μόνο βελτιώνουν το ελληνικό βιβλιογραφικό αρχείο και ωθούν τον Έλληνα αναγνώστη να κάνει εκ νέου σκέψεις για τον άκμονα της ανάγνωσης και τη σφύρα της λογοτεχνικής δεινότητας.
Θα σημειώσω μόνο πως οι πολύ ειδικές περιπτώσεις της λογοτεχνίας, διαδραματίζουν σε επίπεδο πνευματικό, μία λειτουργία η οποία δεν μπορεί να θεωρηθεί, και δεν είναι, σε σχέση την υπόλοιπη λογοτεχνία, συμπεριληπτική, αλλά, αντιθέτως, είναι συμπεριλαμβανόμενη. Το λογοτεχνικό σώμα την έχει άμεση ανάγκη, μα η μοναδική ανάγκη της ίδιας είναι η γέννησή της.
Πιστεύω πως μία τέτοια έκδοση δεν έχει ανάγκη κανενός είδους βιβλιοκριτική υποστήριξη.
Γιάννης Λειβαδάς, Bookpress 09/06/18
Δείτε στον Οδηγό Ανάγνωσης τα περιεχόμενα και τον πρόλογο του βιβλίου, καθώς και τη συνέντευξη στο έντυπο Serious των Κυκλάδων. Ακούστε εδώ την εκπομπή Carte Postale - Ένας μεταφραστής εξομολογείται "Άρης Μαραγκόπουλος προς Τζέιμς Τζόις" σε επιμέλεια Αφροδίτης Κοσμά, που πραγματοποιήθηκε τη Δευτέρα 2 Ιουλίου 2018 στο Τρίτο Πρόγραμμα. Δείτε εδώ μια σύντομη παρουσίαση στο blog egomio (Κύπρος).
Το βιβλίο παρουσιάστηκε ανήμερα της Bloomsday, 16 Ιουνίου 2018, στο Polis Art Café. Μπορείτε να παρακουθήσετε εδώ την παρουσίαση.
Περισσότερα στην προσωπική ιστοσελίδα του Άρη Μαραγκόπουλου.