H Φρενολογία στα ελληνικά παρουσιάζει την εξ Εσπερίας «μετακένωση» στον τόπο μας της Οργανολογίας του Franz Joseph Gall (1758-1828) που έμεινε γνωστή στην ιστορία των περί εγκεφάλου αντιλήψεων ως φρενολογία. Πρόκειται για τη «μετατόπιση» των ψυχονοητικών λειτουργιών από τις κοιλίες του εγκεφάλου, όπου «κατοικούσαν» από τον 4ο μ.Χ., στον εγκεφαλικό φλοιό για τον οποίο έως τότε επικρατούσε αδιαφορία. Θα παραμείνει ένα ατελές «πρελούδιο» όσων θα επακολουθήσουν στο πέρας του 19ου αιώνα, έπειτα από τον εντοπισμό (1861) του έναρθρου λόγου στον μετωπιαίο λοβό από τον Paul Broca (1824-1880).

Η πρώτη φρενολογική «χαρτογράφηση» του εγκεφαλικού φλοιού «εντόπιζε» 27 ιδιότητες που καθόριζαν συμπεριφορές, χωρίς αντίστοιχη μελέτη των εγκεφαλικών περιοχών. Βασική αρχή της ήταν η παραδοχή του «έμφυτου», χωρίς να παραγνωρίζεται η επίδραση της εκπαίδευσης και των συνθηκών ζωής. Η ψυχή δεν ταυτίζεται με τον εγκέφαλο, αλλά για να παραχθεί ψυχισμός απαιτείται η λειτουργία του. Η φρενολογία είναι ένα «πεδίο έρευνας» των επιπτώσεών της, θετικών μεν στο σωφρονιστικό και το παιδαγωγικό σύστημα, αρνητικών δε με τις ρατσιστικές τους προεκτάσεις.

Η φρενολογία «έρχεται» στην Ελλάδα μέσω της ψυχολογίας. Ειδικότερα, της Ψυχολογίας την οποία εξέδωσε το 1841 ο λόγιος και Γυμνασιάρχης της Ερμούπολης Γεώργιος Σερούιος (1783-1849) που τη διδάσκει –με κεντρικό πυρήνα το «έμφυτο του προορισμού του ανθρώπου»– και την εφαρμόζει στην εκπαιδευτική του πράξη, ασκώντας ένα είδος επαγγελματικού προσανατολισμού. Στην ελληνική υποδοχή της φρενολογίας διαπιστώνονται ποικίλες στάσεις: συνηγορία, απόρριψη, αναίρεση, παρασιώπηση, ακόμα και αντιγραφή.

Παρουσίαση στην Εφ. Συντακτών από τον Σ. Μανουσέλη

Το πανάρχαιο όνειρο της επιστήμης -αλλά και κάθε εξουσίας- να καταφέρει με κάποιον τρόπο να «διαβάσει» απευθείας τις πιο μύχιες σκέψεις και τα συναισθήματα των ανθρώπων, καθώς αυτά γεννιούνται στο μυαλό τους, φαίνεται να υλοποιείται στις μέρες μας χάρη στην ανάπτυξη εντυπωσιακών τεχνικών νευροαπεικόνισης των εγκεφαλικών δομών και λειτουργιών. Πράγματι, χάρη σε μια σειρά από νέες τεχνικές απεικόνισης του ανθρώπινου εγκεφάλου έγινε, πρώτη φορά, εφικτός ο ακριβής εντοπισμός των περίπλοκων εγκεφαλικών λειτουργιών και η ανάλυση των νευρωνικών μικροκυκλωμάτων που εμπλέκονται στην ανάδυσή τους.

Ομως, όπως αποκαλύπτουν τα πρώτα πέντε κεφάλαια του βιβλίου «Φρενολογία στα ελληνικά», ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα ήταν σαφές ότι οι ψυχικές ή πνευματικές ικανότητες των ανθρώπων έχουν την έδρα τους στο εσωτερικό του ανθρώπινου εγκεφάλου. Και η «φρενολογία» ήταν η πρόωρη επιστημονική-εμπειρική προσπάθεια ανατομικού εντοπισμού των ιδιαίτερων πνευματικών ικανοτήτων μας πάνω στον φλοιό του εγκεφάλου μας και, μέσω αυτού, πάνω στα μορφώματα του κρανίου μας.

Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ο Θανάσης Καράβατος, δεν χρειάζεται συστάσεις - είναι ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στο ΑΠΘ, όπου και διετέλεσε, από το 1998 έως το 2007, διευθυντής της Α’ Ψυχιατρικής Κλινικής του ΑΠΘ. Πολυγραφότατος, μας έχει προσφέρει μια σειρά από αξιολογότατα βιβλία γύρω από διάφορα επίκαιρα ψυχιατρικά, νευρολογικά θέματα. Επίσης είναι ο εκδότης και πρωτεργάτης του διεπιστημονικού περιοδικού «Σύναψις», μιας πρωτοπόρας τριμηνιαίας Επιθεώρησης Ψυχιατρικής, Νευροεπιστημών και των Επιστημών του Ανθρώπου.

Σύμφωνα με τον Θ. Καράβατο, το πρόσφατο βιβλίο του «Φρενολογία στα ελληνικά» παρουσιάζει την εξ Εσπερίας «μετα-κένωση» στον τόπο μας της Οργανολογίας του Franz Joseph Gall (1758-1828), που αργότερα μετονομάστηκε και έμεινε γνωστή στην Ιστορία των περί εγκεφάλου αντιλήψεων ως Φρενολογία. Πρόκειται για τη «μετατόπιση» των ψυχονοητικών λειτουργιών από τις κοιλίες του εγκεφάλου, όπου «κατοικούσαν» από τον 4ο αι. μ.Χ., στον εγκεφαλικό φλοιό, για τον οποίο έως τότε επικρατούσε αδιαφορία.

Η φρενολογική «χαρτογράφηση» του εγκεφαλικού φλοιού από τον Gall «εντόπιζε» 27 ιδιότητες που καθόριζαν συμπεριφορές, χωρίς όμως να μελετά τις αντίστοιχες εγκεφαλικές περιοχές. Πάντως, ενώ η παραδοχή του «έμφυτου» χαρακτήρα των 27 ιδιοτήτων ήταν βασική αρχή της φρενολογίας, δεν παραγνωρίζει την επίδραση της εκπαίδευσης και των συνθηκών ζωής στην τελική διαμόρφωσή τους. Για τους φρενολόγους, η ψυχή δεν ταυτίζεται με τον εγκέφαλο, όμως, για να παραχθεί ο ψυχισμός απαιτείται η λειτουργία του εγκεφάλου.

Στα πρώτα κεφάλαια αυτού του εξαιρετικά καλογραμμένου βιβλίου, επιχειρείται η επιστημονική και επιστημολογική ανασυγκρότηση της πρώτης συστηματικής προσπάθειας εντοπισμού των ανθρώπινων ψυχονοητικών λειτουργιών σε συγκεκριμένες εγκεφαλικές δομές. Μια προσπάθεια που, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, θα παραμείνει ένα ατελές -αλλά αναγκαίο!- «πρελούδιο» των μετέπειτα εντοπιστικών ερευνών στη Νευρολογία, που θα εμφανιστούν στο πέρας του 19ου αιώνα, έπειτα από τον εντοπισμό -το 1861- του έναρθρου λόγου στον μετωπιαίο λοβό από τον Paul Broca.

Με όχημα αυτήν την ιστορική-επιστημολογική ανασυγκρότηση των φρενολογικών ιδεών, τα τελευταία πέντε κεφάλαια διερευνούν το πώς και από ποιους «έρχεται» η φρενολογία στην Ελλάδα μέσω της ψυχολογίας. Ειδικότερα, της «Ψυχολογίας» την οποία εξέδωσε το 1841 ο λόγιος και γυμνασιάρχης της Ερμούπολης Γεώργιος Σερούιος (1783-1849), ο οποίος όχι μόνο τη διδάσκει αλλά και την εφαρμόζει στην εκπαιδευτική του πράξη, ασκώντας ένα είδος πρώιμου επαγγελματικού προσανατολισμού που βασίζεται στη φρενολογική ανάλυση των μαθητών του.

Εφημ. Συντακτών, 17.04.2021
Γράφει ο Σ. Μανουσέλης

Διαβάστε εδώ την παρουσίαση του Ανδρέα Κ. Παπανικολάου για την εφημ. Το Βήμα  (21.03.2021): 
Η φρενολογία κάποτε και τώρα. Στο πόνημα του καθηγητή Ψυχιατρικής Θανάση Καράβατου η επίδραση της φρενολογίας στη νευρολογία τού χθες γίνεται αφορμή για επίκαιρους παραλληλισμούς, οι οποίοι αφορούν τόσο την ίδια την επιστήμη όσο και την εκλαΐκευσή της.